მოგონებები

ნუნუ თაყაიშვილი

…...safrangeTidan Camosul eqvTimes mTavrobam bina miuCina TbilisSi veris ubanSi, vaSlovanis quCaze, eqvTimes colis Zmis, saSa poltorackis binis gverdiT gamoTavisuflebul binaSi. saSas clad hyavda lida TayaiSvili. Lida da misi Zma Jora oblebi darCenilan. isini aRzarda biZaCemma, varlamma mas jer kadetTa korpusi, Semdag ki generaluri Stabic daamTavrebina. igi marSal tuxaCevskisTan muSaobda, 1937 wels masTan erTad daiWires da daxvrites. 1927 wels daxvrites agreTve Cemi dis, mariamis(Citos) qmaric, romelsac ori Svili darCa.
  vaSlovanis quCaze eqvTimes TavTan ekida nina bicolas suraTi. igi xSirad igonebda mis avadmyofobas, sikvdils. Yyveboda Tu ra daxmareba gauwies iqurma qarTvelebma. Aaxsendeboda ninos sityvebi: “Cemma sikvdilma Senze ar imoqmedos, mxned iyavio. Turme adamians yvelafris atana SeuZlia... Tavis sikvdili kidev ar gadavwyvite, radgan vfiqrobdi, qveynisaTvis raRacas gavakeTb-meTqi.” – ambobda eqvTime. Mme im dros zestafonSi vcxovrobdi. xSirad Camovdiodi sanovagit datvirTuli eqvTimesTan. Mmaxsovs, miyveboda Rrma savarZelSi Camjdari eqvTime Tu rogor daexmarnen mas dedaCemis mamidaSvilebi griSa alCibaia(eqimi-ginekologi) da inJineri WiWiko mdivani. Mmeubneboda, vin ugzavnida wignebs, sad, romel biblioTekaSi ra naxa, rogor miakvlia ama Tu im nivTs.  yveboda dadianis qalebis mier wamowyebul sasamarTloze. mekiTxeboda: ra hqvia an vin aris dRes gubernatorad, pristavad, policmeisterad da sxva. ganicdida bevri saqme maqvs gasakeTebeli da is ever davdivar, rogorc saWiroao. 
  bolo xanebSi eqvTimes surda Cems dasTan CitosTan ecxovra, romelic saguramoSi, ilia WavWavaZis saxl-muzeumSi muSaoda diasaxlisad. Uuxaroda eqvTimes, zafxulSi saguramoSi viqnebio, magram moxda ubedureba da Cito uecrad gardaicvala. eqvTimem Zalian ganicada es ambavi. dakrZalvaze zRva xalxi movida. Mmoulodnelad eqvTimem sityvis Tqma isurva da Zalze mgrZnobiare siTyvac warmoTqva. Citos sikvdilis Sendeg mindoda eqvTimes CemTan, zestafonSi wayvana. vfiqrobdi meCvenebina misTvis is Zveli qarTuli ojaxi, romlis naxvasac is ase danatrebuli iyo, magram es ganzraxvac ar Sesrulda. maSin gadavwyviteT Cven gadmovsuliyaviT TbilisSi, rasac dro sWirdeboda. Sanam Cven es yvelaferi movagvareT, eqvTimec gardaicvala...
   sicocxlis bolos eqvTime Zalian motyda, bevrs avadmyofobda, ybayurac ki daemarTa. swored am dros gamouZaxebia TavisTan uSiSroebis maSindel ministrs n. ruxaZes da es ybayuriani moxucimaTan wauyvaniaT. Sesvlisas Turme eqvTimem misalmebis niSnad xeli gauwoda . magram ruxaZes ar CamourTmevia, ramdenime SekiTxva miucia, Semdeg eqimisTvis gamouZaxebia da eqvTime ukan daubrunebia, oRond axla wamosvlis win ruxaZes gauwvdia xeli eqvTimesaTvis, magram eqvTiems aRar CamourTmevia. saxlSi misuli eqvTime aRelvebuli ambobda, rom misTvis xeli ar CamorTmeva silis gawvnas udrida.
   eqvTimes Tavis samecniero muSaobaSi da mogonebebis weraSi Zalian exmarebodnen gogi lomTaTiZe da misi meuRle nino RoRoberiZe, ioseb sonRulaSvili. mxcovani mecnieris naxvas axerxebda ioseb megreliZe, romlis didad madlobeli varT, radgan man Seumsubuqa eqvTimes sicocxlis bolo dReebi... 
  albaT saTqmeli kidev bevri darCa, mosagonebelic, magma erTi ki cxadia da ueWveli, rom yvelaferi kargi da naTeli, rac Cvens ojaxSi iyo, dakavSirebulia eqvTimes saxelTan. is iyo yvela Cvenganis gzaze damyenebeli, moamage, mzrunveli... an rogor aswrebda, an ra suli da guli hqonda, ase yvelas rom gadagvwvda... RmerTma qnas da umravlos Cvens samSoblos eqvTimesTana mamuliSvilebi.

Caiwera ciuri nozaZem
“balaveri”. 1988 w. N4-6 gv.235-244
gaq. “Tbilisi”, 1991 w. 23 ianvari

მურმან ლებანიძის სიტყვა ექვთიმეზე

მურმანი

 sityva, warmoTqmuli
mTawmindis panTeonSi
eqvTime TayaiSvilisa
da nino poltarackaias
                 aq gadmosvenebisas

murman lebaniZe

  qarTul sinamdvileSi, saqarTvelos bedukuRmarT istoriaSi arian legendaruli gmirebi, romelTa saxel-didebas arc gazviadeba sWirdeba da arc daknineba xerxdeba... gaivlian xolme es adamianebi epoqalur qartexilebs da maTi varskvlavebi xelmiuwvdomel simRleze brwyindebian, sityva Seubruneblad da samudamod, eris cnobierebaSi...
  axals aq verafers vityviT erTi aseTi manaTobelia CvenTvis didi eqvTime TayaiSvili, kaci mecnieri da kaci gmiri, romelic Tavisi mowamebrivi cxovrebiT meoce saukunidan ocdameerTe da sxva momdevno saukuneebSi aswavlis Tavis umaRles zneobas momaval qarTveloba, qarTvelTa momaval Taobebs...
  moxaruli var, rom monawileoba maqvs miRebuli aq, am ukvdavTa panTeonSi samudamo gansasveneblad konkretuli adgilis SerCevaSic sworedac ilia WavWavaZisa da olRa guramiSvilis gverdiT...

  gakvirvebuli var Cvenive gadawyvetilebiT... SeiZleba viTom SemTxveviTi iyos Cveni gadawyvetileba, Tu saswaulTan gvaq saqme da RvTis xeli urevia am saswaulSi?!  cnobilia, rom 1895, TbiliSi, samebis taZarSi jvriswerisas eqvTime TayaiSvilisa da nino poltorackaias, romlis neSti Cven Tan CavayoleT eqvTimes neSts, mejvareebad axldnen da axal SeuRlebulTa sakuTari xeliT jvrebi Seucvales ilia winamZRvriSvilma da olRa guramiSvilma xolo ilia WavWavaZem parizidan Zvirfasi saCuqari gamougzavna axal SeuRlebulT... gadis lamis saukune da saswauli monawileni vxdebiT orjer dakrZalvisa da sxvadasxva cis qveS or-ori saflavis gamocvlis Semdeg mesamed dakrZalvisas eqvTime TayaiSvili da nino poltorackaia TavianTi didi megobrebis ili WavWavaZisa da olRa guramiSvilis gverdiT ikaveben samudamo gansasvenebels
  dideba Tqvens Rvawls, sul mnaTno! Tqvenze iTqmis es ukanaskneli Znelad gasametebeli sityva! Samudamo naTeli Tqvens saxels.

                                                      2000, 26 maisi.

მარიკა ლორთქიფანიძე ექვთიმე თაყაიშვილზე

mariam lorTqifaniZe
        akademikosi


  eqvTime TayaiSvili dabrunda saqarTveloSi kargad maxsovs. igi didi pativiT miiRes. specialurad Seqmnilma komisiam, romelsac akademikosi simon janaSia xelmZRvanelobda, Caibara parizidan Camotanili erovnuli saunje. Mmale eqvTime TayaiSvili profesorad airCies, mogvianebiT- mecnierebaTa akademiis wevrad. 1946 Tu 47 weli iyo akademiaSi unda mogvesmina batoni eqvtimes moxseneba, magram igi ver Sedga radgan darbazma ver daitis yvela msurveli. mogvianebiT moxseneba universitetSi movisveneT. Uuamravi xalxi moawyda codnis taZars.
  male yvelaferi radikalurad Seicvala. vfiqrob(Cemi subieqturi azria), simon janaSia cocxali rom yofiliyo, aseti maStabebiT batoni eqvTimes winaaRmdeg ver gabedavdnen. ramdenime wlis Semdeg eqvTime TayaiSvili gardaicvala, maSin gavrcelda xma, rom sikvdilamde ramdenime xniT adre sasowarkveTili mecnieri sakaciT miiyvanes uSiSroebis komitetSi dakiTxvaze.
  axalgazrda mecnierebma gadavwyviteT panaSvidze wasvla. universitetSi gagvafrTxiles, rrom dakrZalvas ar davswrebodiT, magram am gafrTxilebam kidev ufro gaamZafra dakrZalvaze daswrebis survili.
  1953 wlis Tebervali idga. saSinlad cioda. megobrebTan, cnobil arqeologebTan oTar jafariZesTan, givi keRuraZesTan, tariel CubiniSvilTan videqi. Movidnen grZel, Sav paltoebSi Cacmulebi da gagvafrTxiles, sasaflaomde ar migvecilebina. gavRiziandiT da vakis sasaflaomde gavagrZeleT gza. Piradad ar damiTvlia, magram oTar jafariZem gviTxra, eqvTime TayaiSvili 48 kacma gaacila ukanasknel gzaze. Cemi mexsiereba dRemde inaxavs STambeWdav sityvebs, romliTac saflavTan mimarTes baton eqvTimes, qalbatonma qristine SaraSiZem, batonma akaki SaniZem. Bbaton akakis xelSi eqvTime TayaiSvilis wignis sasignalo egzemplari eWira: ”Zmao eqvTime, Sen ar gWirdeba Zegli Seni Zegli Seni cxovreba  da Seni wignebia, guli mtkiva, rom es wigni sicocxleSi ver gaCuqeo.” Ggvegona maT daapatimrebdnen . es maSin gmirobis tolfasi iyo, magram rogorc Cans stalini avadmyofobda da amisTvis aravis ecala.
  dro Seicvala. cnobilma enaTmecnierma ioseb megreliZem, romelsac bolo wlebSi eqvTime TayaiSvilTan kontaqti ar Seuwyvetia, gaaxmovana eqvTimes anderZi rom mas surda didubis panTeonSi dakrZalva dam is gverdiT meuRlis – poltorockaias gadmosveneba. anderZis ar minaxavs. Aarc is vici, werilobiT iyo Tu zepiri. Mmagram igi aRsrulda
  Semdeg daibada azri rom batoni eqvTime mTawmindaze gadaesvenebinaT da ganxorcielda kidec.  am did amRlebul ganwyobilebas pirada veswrebodi da sityviTac gamovedi...
                                      22.08.2003

კონსტანტინე გამსახურდიას წერილი ექვთიმე თაყაიშვილზე

konstantine gamsaxurdia

  samma didma mamuliSvilma kidev erTxel daamSvena Cveni saqarTvelo. ilia WavWavaZes, eqvTime TayaiSvilsa da ivane javaxiSvils Zvel epoqebSi rom ecxovraT maT ueWvelad wmindanebad Seracxda Cveni xalxi da Cveni taZrebis Zvirfas freskebs miemateboda sami saTayvanebeli xateba. Samiveni gmirulad daiRupnen didi da SromiT damZimebuli maTi cxovreba maTi mowamebrivi sikvdiliT dasrulda. Akademikosi eqvTime TayaiSvili gavicani 1918 wels igi ise megobrulad meqceoda, TiTqos me misi Tanattoli vyofiliyavi, mTavrobis sasaxlis biblioTeka romelic Semdeg wlebSi sajarod iqca, mis gankargulebaSi iyo.
  eqvTime TavaT eZebda CemTvis saqarTvelos, somxeeTis da aRmosavleTis analebs. igi dabejiTebiT mirCevda qarTuli qronikebi safuZvlianad Semeswavla da maTTvis poeturi eqvivalentebi Semeqmna.
  amJamad me upiratesad italiisa da evropis istoriiT viyavi garTuli, miuxedavad amisa energiulad mivyavi xeli qarTuli qronikebis Seswavlas. Amave xanebSi damimegobra ivane javaxiSvilma oriveni mTxovdnen evropas mimavals, vatikanis, berlinis da parizis biblioTekebi Semeswavla da Semdgom amisa romanebi da novelebi damewera. ivane javaxiSvili mTxovda niurnvergs vwveodi, radgan iq eguleboda mas Sua saukenaTa saqarTvelos Sesaxeb cnobebi.
  me wavedi kidevac niurnvergs, magram iq wavawyd mxolod jvarosanTa istoriebsa da qronikebs.
  1923 wels parizSi vinaxule eqvTime TayaiSvili, xangrZlivad mesaubreboda saqarTvelos istoriis sakvanZo sakiTxebis gamo.
  cnobilia, e. TayaiSvili 1921 Tan gahyva menSevikebis mier waRebul saqarTvelos siZveleTa saganZurs da cerberiviT darajobda mas mravali wlis manZilze. im wels bare rva Tvis ganmavlobaSi vmuSaobdi parizis nacionalur biblioTekaSi, im xanebSi “ dionisos Rimils “ vwerdi, Tanac aRmosavleTis istorias vswavlobdi, magram jer arc ki mqonda konkretulad ganzraxuli raime damewera Cemi qveynis istoriisaTvis. wlis bolos me tokioSi miwvevdnen, germanuli literaturis kaTedris dasakaveblad.
  bolos mdgomareobam moiTxova Cemgan samSobloSi dabruneba da erT saRamos ukanasknelad vewvie eqvTimes.
  man gaixara Cemi ganzraxva ra gaigo.
  “ SenisTana axalgazrda rom viyve(da aq man sityva talanti axsena) da SenisTana talanti rom gamaCndes, me dauyovnebliv wavidodi da sabWour saqarTvelos Sevalevdi Cems Zalasa da sicocxles.
  xom xedav, ra gansacdelSia Cveni xalxis uZvirfasesi saganZurebi. Sanamdis pirSi suli midgas, me maT unda vudarajo aq. ”
  1940 wels me vimogzaure oseTSi, movinaxule SesaniSnavi taZrebi: Tiri, TilRva da bare sami uZvelesi bazilika.
  megzurad myavda erTi calTvala osi, romelmac oTxi saaTi matara, 14 kilometri Zlivs gaviareT da erT uZveles bazilikas Zlivs mivadeqiT. Cemma megzurma ver miTxra am taZris saxeli, dResac ar vici, ra erqva am Zegls. esRa miTxra osma:
  “ aq arasodes aravin amiyvani, garda erTi koWli kacisa, romelic oci wlis winaT imogzaura oseTSi.”

  me gamovkiTxe sxva detalebi da mivxvdi es iyo eqvTime TayaiSvili.
  agre dauRalavad daioda mTels saqarTveloSi da osmaleTis mier mitacebul Cvens provinciebSi saqarTvelos meWurWleTuxucesi, misis kulturisaTvis Tavdadebuli eqvTime TayaiSvili mravali aTeuli wlis ganmavlobaSi da gulmodgined agrovebda qarTuli kulturis Zeglebsa da ZeglTa namusrevebs.
  didi mkvlevari, udidesi arqeologi, wyaroebis ubadlo mcodne iyo igi, SesaniSnavi analitikosi.
  misi didi memkvidreoba samwuxarod jerac mTlianad araa gamocemuli. e.TayaiSvilma gaRupvas gadaarCina ubrwyinvalesi saistorio Zegli “ xelmwifis karis garigeba,” ubadlo dokumenti, sadac pirdapir mxatvruli sizustiT aRwerilia qarTvel mefeTa karis ceremoniali da wesrigi.
  Cveni warsulis istoriis sabuTebis daRupvis mizezi iyo is katastrofuli invaziebi, romelTac Semusres isini. Garda amisa, kidev iyo erTi mizezi: Cven Tavad-aznaurobis erTi nawili gulgrilad Sescqeroda Cvens Zeglebs. rogorc cnobilia, e.TayaiSvilma “karis garigeba” nipovna erTi didaznauris karis zRurblTan. Msaxuri nagavTan erTad yrida am SesaniSnav Zeglis furclebs.
  TavaT eqvTime TayaiSvili am saswaulebriv gadarCenas misas, marTebulad uwodebs “zeims Cveni istoriisas”
  am Zeglis saTanadod Seswavlam me damwerina zog-zogi pasaJebi “didostatis konstantines marjvenisa” da “daviT aRmaSeneblisa.”
  “karis garigebis” wina sityvaSi avtori samarTlianad axsenebs arsen iyalToelis Teqvsmet marcvlian leqss daviT aRmaSeneblis epitafias:
      “ros naWarmagevs mefeni Svidni me purad damesxnes,
       Turqni, sparsni da arabni, sazRvarTa gare gamexsnes
       Tevzni amerTa wyalTagan imerTa wyalSi STamexsnes,
       awe amaTsa momqmedsa gulzean xeli damexsnes.”

  es leqsi sayuradReboa ara marto imitom, rom igi exeba Cveni qveynis udides moamages davit aRmaSenebels da dawerilia cnobili mwignobris arsen iyalToelis mier aramed saukune naxevriT gadaswia boloriTmovani leqsis gamoCena.
  sagazeTo werilSi SeuZlebelia akademikos eqvTime TayaiSvilis SromaTa mimoxilvac.
  man Tavisi xangrZlivi sicocxle Sealia qarTuli kulturis ZeglTa aRmoCenasa da Seswavlas.
  martooden misis “mogzauroba tao-klarjeTSi” kolosaluri codniTa da siyvaruliTaa dawerili ise rogorc Cveni didi ilia sulmnaTi  eqvTime wavida Cvengan gulgasenili, magram madlieri qarTveli xalxi eqvTime TayaiSvilis asi wlis Tavze muxls iyris misi saflavis winaSe, saxeli da dideba qarTuli kulturis did qomagsa da amagdars. Dideba ersa mis mSobels.
                                       1963.II.27

ივანე ჯავახიშვილის მოგონება...

ექვთიმე თაყაიშვილმა თავისი სამეცნიერო მოღვაწეობა 1890 წელს დაიწყო. მისი პირველი დაბეჭდილი წერილი მოთავსებული იყო გაზეთ „ივერიაში“ და სათაურად ჰქონდა „აღწერა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების ხელნაწერთა“ და ამ წელითგან მოყოლებული ბატონ თაყაიშვილს დღევანდელამდის სამეცნიერო მუშაობა არ შეუწყვეტია. 28 წლის განმავლობაში მან გამოაქვეყნა ქართულად და რუსულად 56 დიდი და პატარა გამოკვლევა და ნაშრომი. ბატონ ექვთიმეს სამეცნიერო მოღვაწეობა ვიწროდ შემოზღუდული არ ყოფილა და მარტო ერთი დარგით არ დაკმაყოფილებულა, არამედ თავისი ნაყოფიერი წვლილი რამდენიმე დარგში აქვს შეტანილი. მაინც მისი ცოდნისმოყვარეობა და კვლევა-ძიება შემდეგ ოთხს მთავარს დარგს ეხებოდა:

1. სიძველეთამეცნიერებას, ანუ არქოლოგიას;

2. სამწერლობო წყაროების შესწავლასა და აღწერილობას;

3. ქართული მწერლობის ისტორიას;

4. საისტორიო ძეგლების გამოქვეყნებას. ექვთიმე თაყაიშვილის გულისყურს განსაკუთრებით სიძველეთა მეცნიერება იპყრობს.

სიძველეთამეცნიერების დარგში ბატონი თაყაიშვილიარ მისდევს არც ეპიგრაფიკას და არც პალეოგრაფიას. მას თუმცა მრავალი ახალი და ძველადაც გამოქვეყნებული წარწერები აქვს შეგროვილი და დაბეჭდილი, მაგრამ მისი ყურადღება უმთავრესად მათი მეცნიერული სისწორით გადმოწერისა,წაკითხვისაა და ახსნისაკენ არის მიპყრობილი. ბატონი თაყაიშვილის მოღვაწეობის საქებულო თვისებას ამ დარგში ის გარემოება შეადგენს, რომ ქართული წარწერების შეგროვებას მან განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია და მისი ნაშრომების მთელი რიგი მხოლოდ ამ საგანს ეხება. ბროსესა და ბაქრაძის შემდგომ ქართულ მეცნიერებაში ექვთიმე თაყაიშვილის გარდა ამ დარგში არავის უმუშავია ასე მეთოდურად. ნაშთების შესწავლის დროსაც ის განსაკუთრებით მასალების შეგროვებითა და გამოქვეყნებით არის გატაცებული. მისი მიზანია თითოეული ძეგლის ცალ-ცალკე უტყუარი აღწერილობა და მათი დაფასება შეუნახოს მეცნიერებას. იგი ქართულ სიძველეთა მეცნიერების საზოგადო საკითხებს არ ეხება, არამედ მის შესაძლებლობასა და ნაყოფიერ განვითარებას ის მკვიდრ საძირკველს უყრის.

ამავე მიზანს ემსახურება ბატონ ექვთიმეს დაუღალავი შრომით და მუყაითობით შექმნილი საქართველოს საისტორიო-საეთნოგრაფიო მუზეუმიც, რომელიც თავგამოდებული და დაუცხრომელი მუშაობის წყალობით ქართული ხელოვნებისა, სიძველეთმეცნიერებისა, მწერლობისა და ეთნოგრაფიის მრავალ ძვირფას ძეგლებს შეიცავს. ამ გზით მან მეცნიერებას მრავალი ნაშთი სამუდაამო და უთუო დაღუპვისგან გადაურჩინა და ქართულ სიძველეთა და ხელოვნების მეცნიერების მომავალსა და განვითარებას საუკეთესო პირობები შეუქმნა.

ბევრი ნამუშევარი აქვს ბატონ თაყაიშვილს საისტორიო მწერლობის დარგშიც. მისი მოღვაწეობის დამახასიათებელი თვისება თითოეულ მის ნაშრომს ცალ-ცალკე და ყველას საზოგადოდ ნათლად ემჩნევა. თვითონ თაყაიშვილი მკვლევარ-ისტორიკოსი არ არის, მას თითქმის არცერთი გამოკვლევა არა აქვს დაწერილი რომ წმინდა საეკლესიო არ იყოს. საისტორიო მეცნიერებაშიც მის საყვარელ საგანს მა მუშაობის მთავარ მიზანს წყაროების შეგროვება და გამოქვეყნება შეადგენს. მე-19 საუკუნე ქართული საისტორიო მწერლობის თავიდათავი ნაკლი სწორედ ის იყო,რომ საისტორიო ძეგლები ხელთნაწერებში არც შესწავლილი იყო და არც საკმაოდ იყო გამოცემული.ბროსესა და ჩუბინაშვილის შემდგომ ამის აუცილებლობა თითქოს დავიწყებული ჰქონდათ კიდეც. დ.ბაქრაძემ მთელი თავისი ხანგრძლივი მოღვაწეობის დროს მხოლოდ ვახუშტის საისტორიო შრომის პირველი ნაწილი დაბეჭდა,მაგრამ ხელთნაწერების საფუძვლიან შესწავლის ნაყოფად ვერც ბროსესი და ჩუბინაშვილის გამოცემები ჩაითვლება.

ე.თაყაიშვილმა დიდი მუყაითობა და დრო შეალია ამ საგანს. არა ერთი ხელთნაწერი გადაიკითხა,ქრონოლოგიურად შეისწავლა და საისტორიო ძეგლების გამოცემა მოახერხა.ამ მხრივ,მან თავის გამოცემებით ქართულ მეცნიერებას დიდი სამსახური გაუწია და ყველა მკვლევარს საშუალება მისცა ტექნიკური ხასიათის შრომისათვის დროს დაუკარგავად სამეცნიერო კვლევა-ძიებას შესდგომოდა.ამ მხრივ საყურადღებოა,რომ პირველივე ნაშრომში - „სამი ისტორიული ქრონიკა“,რომელიც 1890 წ. თბილისში გამოვიდა,ერთდროულად საქართველოს ისტორიის სამი ახალი ძვირფასი წყაროა დაბეჭდილი.ამ სამივე ძეგლის რუსული თარგმანი მანვე გამოაქვეყნა.ამავე მიზანს ემსახურება გამოცემები:

„ახალი ვარიანტი წმინდა ნინოს ცხოვრებისა,ეფრემ მცირის წერილითურთ“, 1891 წ. თბ.

„ქართლის ცხოვრება ,მარიამ დედოფლის ვარიანტი“, 1906 წ. თბ.

„საისტორიო მასალანი“ წიგნი I 1909 წ. და წიგნი II 1913 წ.

განსაკუთრებულ ყურადღებას ე.თაყაიშვილი სიგელ-გუჯრებისა და ყოველგვარ საბუთების გამოქვეყნებას აქცევს. მართალია,პირველად დ.ფურცელაძემ დაიწყო ამ დარგში მუშაობა ,მაგრამ მან თავის ხელით ძირი განმოუთხარა ამ საქმეს და მისი განვითარება შეუძლებელი გახადა. ე.თაყაიშვილი კი საბუთებსა და სხვა ძეგლებს მოწიწებით ეპყრობოდა.მათ ცალ-ცალკე წიგნებად ბეჭდავდა,მაგრამ ამ დარგშიც ის შემგროვებელი და გამომცემელი იყო.გამოკვლევები ამ საბუთებისა და ძეგლების ყოველმხრივ შესწავლისათვის მას არ დაუწერია.

ამ დარგში ე.თაყაიშვილმა არა ერთი და ორი ახალი ძეგლი აღმოაჩინა და გამოაქვეყნა,მაგ:

1. „აღწერა მეწინავე დროშისა საბარათაშვილოსა და სომხითისა“ და „აღწერა არაგვის ხეობისა“ , შედგენილი 1774 წ. თბ. 1907 წ.

2. ქართული სამართლის ფასადაუდებელი ძეგლი - „ხელმწიფის კარის გარიგება“

3. „დავთარი ქუთაისის საყდრის განოსავალი ბეგრისა“ შედგენილი 1578 წ. თბ. 1915 წ.

4. „ნიმუშები სამეგრელოს სიგელ-გუჯრებისა“, ივერია,1891 წ.

5. „საქართველოს სიძველენი“ წიგნი I,II და III,რომლებშიც მრავალი პირველხარისხოვანი მნიშვნელობის ძეგლები და სიგელ-გუჯრებია გამოქვეყნებული. ბატონ თაყაიშვილმა საისტორიო ძეგლების და საბუთების გამოცემით საკმაოდ დიდი სამსახური გაუწია ქართულ საისტორიო მეცნიერებას.

დიდი ღვაწლი მიუძღვის ბატონ ექვთიმე თაყაიშვილს მხატვრული მწერლობის ისტორიის წინაშე.ამ დარგშიც მას არა ერთი ნაშრომი აქვს დაბეჭდილი.

მაგრამ ბატონი თაყაიშვილის მთელი მოღვაწეობის გვირგვინად მისი დიდი და მრავალმხრივად შინაარსიანი ნაშრომი უნდა ჩაითვალოს, რომლის ორი დიდტანიანი წიგნი ცალკე წიგნად არის გამოსული. მოკლე მიმოხილვაში შეუძლებელია იმ მრავალი ძეგლის აღნუსხვა, რომელთა შესახებ მას თავის ამ გამოკვლევაში სრულებით ახალი და ამასთანავე სამუდამოდ შეურყეველი ცნობები აქვს გამოყენებული. მისი შრომის მთავარ ღირსებას ის გარემოება შეადგენს,რომ ყოველი მისი დასკვნა თვით ხელნაწერების საფუძვლიან შესწავლაზე აქვს დამყარებული და ამის გამო მრავალი საკამათო ან არა და სრულებით გამოურკვეველი, ან კიდევ თუნდა წინათ შეცდომით გამორკვეულად ცნობილი საკითხი საბოლოოდ გადასჭრა. გაზვიადება არ იქნება თუ ვიტყვით, რომ ვერც ერთი ქართული მწელობის ისტორიკოსი გვერდს ვერ აუქცევს იმ ძვირფას განძს, რომელიც ე. თაყაიშვილის ამ ორ დიდ წიგნშია თავმოყრილი.პეტერბურგის სამეცნიერო აკადემიამ ამ შრომის პირველ წიგნში უვაროვის დიდი ჯილდო მისცა.

თითოეული ამ ორ წიგნთაგანი საკმარისია,რომ მის ავტორს მოძღვართ-მოძღვარის,ანუ დოქტორის სამეცნიერო ხარისხი მიეღო.ბატონ ექვთიმეს სამეცნიერო შრომას საზოგადოდ მეცნიერული სიფრთხილე ,სიდინჯე და საფუძვლიანობა ახასიათებს.განსაკუთრებით აღნიშნული უნდა იყოს ,რომ ბატონმა თაყაიშვილმა სამეცნიერო ნაყოფიერი მუშაობა შეძლო ქართული საზოგადოების გულგრილობისა და იმ მრავალ დამაბრკოლებელ მიზეზების დაგარემოებათა მიუხედავად,რომლითაც ბევრი ნიჭიერი ქართველი თავის უმოქმედობას და უსაქმურობას ამართლებდა.

ექვთიმე თაყაიშვილს მეცნიერების წინაშე ღვაწლის გამო და 28 წლის განმავლობაში უანგარო ნაყოფიერი მოღვაწეობისა და ნაშრომებისათვის ქართული უნივერსიტეტისგან მიენიჭა სიძველეთმეცნიერების მოძღვართ-მოძღვრის ,ანუ დოქტორის ხარისხი.

„გარკვეული მქონდა მუშაობის მთავარი მიზანი: რამდენადაც შეიძლებოდა და გარემოება ნებას მაძლევდა,შემეკრიბა მასალა საქართველოს ისტორია-არქეოლოოგისათვის; ყოველი ძალ-ღონე მეხმარა ძეგლთა დაღუპვისა და დაკარგვისაგან გადასარჩენად;რაც შეიძლებოდა მეტი გამომემზეურებინა და მისაწვდომი გამეხადა მკვლევართათვის.ეს მიმაჩნდა ჩვენი კულტურის ისტორიისათვის უმნიშვნელოვანეს საქმედ მაშინ -იმ რწმენით,რომ,როდესაც ასეთი მასალა საკმაოდ დაგროვდებოდა,გამოჩნდებოდნენ ჩვენში მეცნიერები,რომლებიც ჯეროვნად შეგვიდგენდნენ საქართველოს ისტორიას,გაგვიშუქებდნენ იმ მართლაც და,გადაუჭარბებლივ,დიად კულტურას,რომელსაც ქართველმა ერმა მიაღწია ჯერ კიდევ შორეულ წარსულში.“

ე.თაყაიშვილი

წყარო: "ღვთისკაცი ექვთიმე თაყაიშვილი"
        საიუბილეო კრებული, 2004 წელი.

        მასალები ბიოგრაფიისთვის, ნ. თაყაიშვილი "ბიძაჩემი ექვთიმე"
                                   მ. ლორთქიფანიძე "კარგად მახსოვს"
                                   მ. ლებანიძე "სიტყვა..."
                                   კ. გამსახურდია "საქართველოს მეჭურჭლე..."
                                   ივ. ჯავახიშვილი "მისი ღვაწლი..."

                              fragmenti

             mogonebidan ganZeulobis gatanis Sesaxeb

...Tbilisis datovebaze rom Seiqna laparaki, n. Jordaniam Tqva, “ganZeuloba sul quTaisSi gadavitanoT da sul bolos Cvenc wavalT, riTac mogvixerxdebao.” erT saRamos gamomicxada, “xval dilis 9 saaTze matarebliT quTaisSi vgzavniT, rac rame mogvepoveba xazinaSi da muzeumis qonebac im droisaTvis unda moitanoT sadgurSio.” maSinve Sevkribe muzeumTa gamgeebi- kariWaSvili, janaSvili vinc mrCevelebiviT iyvnen, isinic, kavkasiis muzeumisa da mxatvarTa warmomadgenlebic da vuTxari, mTavrobis Tavjdomarem ase gamomicxada meTqi. Ggadawyda, gagvegzavna Zvirfaseuloba quTaisSi da mere imis mixedviT movqceuliyaviT. Tu rogor warimarTeboda saqme. sazRvargareT gagzavnaze arc gvifiqria da arc sityva dauZravs visme. mTel Rames imuSaves da dilis cxra saaTze marTlac gaitanes sadgurSi mec gavedi da vnaxe, rom bevri ram iseTic CaelagebinaT rac ar iyo wasaRebi, magram ragas vizmadiT, ukve dabeWdili iyo yuTebi, erTi kargi sando axalgazrda kaci (ionaTamiSvili) gavayoleT mcvelad da gavgzavneT quTaisSi. quTaisis xazinaSi moiyara yvelaferma Tavi. Mmanmade iqve CaetanaT gelaTis monastris nivTebic, rac, ra Tqma unda, didi utaqtoba iyo n. Jordaniasica da maSindeli kaTalikosis leonidesic.
  mere ki, rogorc cnobilia mTeli is samuzeumo Zvirfaseuloba emigraciaSi wasul menSevikur mTavrobasTan erTad safrangeTisaken wavida da mec Zala-uneburad momixda emigrantoba, raTa ar movSorebodi Cveni eris sasiqadulo kulturul saganZurs, damecva igi yovelgvari safrTxisgan am saqmes vemsaxurebodi TiTqmis srul meoTxedi saukunis ganmavlobaSi da miuxedavad mravalgvari gasaWirisa da imodena xnis usixarulo emigrantuli cxovrebis simZimilisa SemiZlia vTqva pirnaTlad Sevasrule es Cemi movaleoba mSobeli eris winaSe. sabWoTa xalxis Zlevamosilebam FfaSizmis winaaRmdeg samkvdro-sasicocxlo omSi SesaZlebeli gaxada Cemi didi xnis ganZraxvis- samuzeumo ganZeulobis sabWoTa saqarTveloSi misi namdvili patronisaTvis, xalxisaTvis dabrunebis ganxorcieleba rasac me jer kidev omamde bevrad adre vcdilobdi da saTanado mimowerac mqonda iqaur mTavrobasTan magram ar xerxdeboda. evropaSi ki ara erTxel damdgara Cveni samuzeumo ganZeuloba ama Tu im safrTxis winaSe. Ggavixseneb ramdenime aseT moments. “axalgoris ganZi,” romelic Tavis droze me gadavarCine daRupvas da kavkasiis muzeums gadaeca msoflioSi unikalur koleqciad iTvleba, namdvili Tvali iyo da aris Cveni samuzeumo qonebisa, miuxedavad imisa, rom amdeni SesaniSnavi nivTia mopovebuli gaTxriT mcxeTaSi, TrialeTSi da sxvagan, saqarTveloSi sabWoTA xelisuflebis damyarebis Semdeg. axalgoruli oqro-vercxlis mecnieruli Rirebuleba yvela specialistma kargad icoda da britaneTis muzeumma meore omis wina xanebSi, Suamavlad mogvigzavna ingliseli istorikosi aleni( romelmac inglisurad gamosca qarTveli eris istoria sakmaod didi da seriozuli naSromi). gvTxovdnen “erTaderTi romelime axalgoruli nivTi dagviTmet nimuSad, Tqvenive amorCeviT da samagierod mTel ganZeulsac usasyidlod SeginaxavT da rac gamosacemi gaqvT yvelafers gamogicemTo” pirdapir gadareuli iyvnen ise moswondaT is koleqcia es ra Tqma unda Zalian Sors daWire: me mxolod mcvelad viTvlebi am saxalxo qonebisa da saerTod arc erTi nivTis aravisTvis daTmobaze laparakic ar SeiZleba meTqi.
   aranakleb interess iCenda Cveni koleqciebisadmi niu-iorkis muzeumic. Aar ki enaxaT magram gaegonaT, rom kargi minanqriani nivTebi gvqonda, xolo im museums are ukve SeeZina saqarTvelodan jer kidev revoluciamde gatanil-gatacebuli saTanado nivTebi. ise rom Cveneburi minanqris fasi kargad esmodaT. Muzeummis direqtori TviTon Camovida parizSi- gvari aRar maxsendeba, niagaris CanCqerze xidis amSenebeli inJineri iyo. didZali fuli SemogvaZlia Cven minanqrebSi, magram ra sakvirvelia es molarakebac CavSale. Pirdapir ambobda, “fasze laparakic zedmetia rasac moiTxovT mogcemTo” menSevikTa meTaurebis erT wyebas WkuaSi daujda es winadadeba da uCemod awarmoebdnen molaparakebas, magram Zalian Sevutie “ra uflebiT aZlevT xalxis mobarebul qonebas meTqi?” muzeumis direqtorma rom Seityo emigracis gaWirebli mdgomareoba uTxra: ”imis piroba mainc momeciT rom sxvas aravis mihyidiT, Tu gadaswyvetT isev Cven mogvyidiTo da samagierod did sesxs mogcemTo” menSevikebs es moewonaT da miTxres “mivceT aseTi xelwerilio!” me vuTxari: “ rao? imaze movuwero xeli, upatiosnobas ara viq da sxvs qonebas ara gavyidi? Mmagaze Tu gindaT Tqven mouwereT xeli meTqi. amis Semdeg ki damanebes Tavi.
  erT rus emigrants aristokrat obolenskis colad gahyva dadianis qali. am ukanasknels (daqvrivebuls), rom gauWirda, gamogvedava zugdidis sasaxlidan wamoRebul qonebaze (vercxleulze da sxva) saxelmwifos ra xeli aqvs Cemi ojaxis kerZo sakuTrebaa da memkvidreobiT Cven gvergebao da gviCivla safrangeTis sasamarTloSi. Ddidi oromtriali atyda da magari brZolis gadaxda damWirda im nivTebis dasanarCuneblad sasamarTlos oqmebisa da sxva sabuTebis karga didi dasta wamomyva Tan.

Ddasasrul Cven ganZeulobas Zalian saSiSrad Semoutia luvris muzeumma pirdapir ucnauri ambavi moxda: germanuli armiis  mier safrangeTis okupaciis dros faSistebs gadavanarCuneT is Cveni qoneba da germaniis damarcxebis Semdeg ki “demokratiulma” safrangeTma gamogvglija xelidan, aqao da emigrantebi, didi xania namdvil mTvarobas aRar warmoadgenen saqarTvelos Tavisi sabWoTa mTavroba hyavso da maSasadame emigrantebis mier mibarebuli qoneba, amdeni xnis gasvlis gamo, luvris sakuTrebad unda iqceso. SeiZleba, Taisic ki gaetanaT rom kidev erTxel ar momewera sabWoTa kavSiris mTavrobisaTvis da es ikanasknelic amjerad ukve energiulad ar Careuliyo saqmeSi. safrangeTis  mTavrobis maSindeli meTauri de-goli rogorc ki dabrunda moskovidan, sadac i.stalins Sexvedroda da am ukanasknels eTqva, sxvaTaSoris Cveni ganZeulobis Sesaxeb, maSinve gasca saTnado gankarguleba da axla ki ulaparakod gadmoqvca Cveni qoneba, romlis wamosaRebad parizSi Camofrinda sagangebo komisia, prof. S. amiranaSvilis monawileobiT. Cveni koleqviebi omis dros, Senaxuli iyo yumbar safari sardafis meoTxe sarTulSi saTbobi jer kidev Zalze Wirda da sardafi Zalze gayinuli iyoyovel dRe iq muSaobaSi da mianbari koleqciebis isev CabarebaSi gavcivdi da filtvebis krupozuli anTeba damemarTa. Im gaWirvebaSi da yvelafris naklulobaSi martoxela moxucis avadmyofoba metad saZnelo ram iyo da droze rom ar Camoeswro sabWoTa komisias, albaT veRarc wamovdgebodi cocxali saswrafod miRebuli yovelgvari zomebis (kerZod penicilinis SeSxapunebis) wyalobiT gamovkeTdi, guldagul CavalageT samuzeumo qonebac , Cemi piradi biblioTeka-arqivica da gamovemgzavreT Cvena da ganZeuloba haeriT , danarCeni bargi ki matarebliT.

  parizidan 1945 wlis 5 aprils gamovfrindiT, omi jer kidev ar iyo gaTavebuli. Rame romSi gavaTieT. romidan Sua Ramisas ganvagrZeT sahaero gza da rva saaTis Semdeg daveSviT bizertaSi, bizertidan qairoSi gadmovfrindiT da iq ki ori –sami dRes gavCerdiT uamindobisa gamo, iqidan- TeiranSi da iqc sam dRes gagvaCera uamindobam, maRal mTebs unda gadmovlebodiT Tavs. 11 aprils gamovfrindiT Teiranidan da 7-8 saaTis Semdeg ukve Tbilisis aerodromze daveSviT, TviTmfrinavidan rom gadmovdgi fexi akakis leqsi momadga enaze “ ca –firuz, xmeleT- zurmuxto,
                                     Cemo samSoblo mxareo!
                                     dedaSvilobas bevrs ar gTxov
                                     Sens miwas mimabareo!”

82 wlis moxucs amixda didi xnis natvra, davubrundi samSoblos da davubrune mas misi kuTvnili gaZeuli saSualeba momeca, Cems universitetSi da axalbeda akademiaSi damewyo muSaoba. oRond Zalze miklavs guls is garemoeba, rom Cemi sacodavi meuRle, Cemi xangrZlivi sicocxlis erTguli Tanamgzavri, safrangeTis miwaSi damrCa damarxuli.

         "დაბრუნება," მრავალტომეული, ტომი I.
          გურამ შარაძის საერთო რედაქციით, თბილისი, 1991 წელი.

          ფრაგმენტი მოგონებიდან განძეულობის გატანის შესახებ.